I. Hukuki Mahiyet ve Amaç (6183 Sayılı Kanun)
Tasarrufun iptali davaları, kamu borçlusunun borcunu ödememek için malvarlığını azaltma veya kaçırma amaçlı işlemlerini geçersiz kılmak için açtığı, alacağın tahsilini sağlama amacı güden bir davadır.
1. Şahsi (Nispi) Nitelik ve Sonuç
Hukuki İlke: Dava, malın **aynına (mülkiyetine) ilişkin değildir**; sadece idareye, tasarrufa konu mal üzerinde cebri icra yoluyla alacağını tahsil etme yetkisi verir.
Yargıtay Görüşü (Nispi Dava): "Bu yasal nedenle iptal davası, alacaklıya alacağını tahsil olanağını sağlayan, nisbi nitelikte yasadan doğan bir dava olup; tasarrufa konu malların aynı ile ilgili değildir." (Yargıtay 17. HD, E. 2011/5563)
2. Dava Konusunun Kapsamı ve Hakim Takdiri
Kapsam Dışı İşlemler: Aktif malvarlığını değiştirmeyen taahhüt işlemleri (örneğin satış vaadi) ve cebri icrayla yapılan satışlar dava konusu olamaz.
Hakimin Takdiri: Kanun, iptale tabi bütün tasarrufları sınırlı olarak saymamıştır. Hangi tasarrufların iptale tabi olduğu hususunun tayini **hakimin takdirine** bırakılmıştır. (Yargıtay 17. HD, E. 2011/5563)
II. İvazsız Tasarruflar (AATUHK m. 27)
Karşılığı alınmadan yapılan ekonomik değer aktarımları (bağışlama dahil) bu kapsamdadır.
3. İptal İçin Aranan Kümülatif Şartlar
- Kamu borçlusunun borcunun bir kısmını veya tamamını ödememiş olması.
- Kamu borçlusunun mal beyanında bulunmaması ya da malvarlığının borcunu ödemeye yeterli olmaması.
- Söz konusu ivazsız tasarrufun **ödeme süresinden itibaren geriye doğru iki yıl içinde** yapılması.
III. Bağışlama Sayılan Tasarruflar (AATUHK m. 28)
Kanuni karine ile bağışlama kabul edilen bu tasarruflar için de **2 yıllık** süre esastır.
4. Temel Tasarruf Türleri (Karine)
- Üçüncü dereceye kadar (dahil) kan hısımları, eşler ve ikinci dereceye kadar (dahil) sıhri hısımlar arasında yapılan ivazlı tasarruflar. (⚠️ 16.06.2024 sonrası için bkz. VI. Bölüm)
- Kendi verdiği malın değerine göre borçlunun **pek aşağı bir fiyat** kabul ettiği akitler.
- Borçlunun kendisine veya üçüncü şahıs menfaatine kaydı hayat şartıyla irat ve intifa hakkı tesis ettiği akitler.
Yargıtay Uygulaması: Mahkemece özellikle **akrabalık derecesi** ve ivazlar arasında, yani bedel ile gerçek değer arasında **fark bulunup bulunmadığı** incelenmelidir. (Yargıtay 17. HD, E. 2012/12574)
IV. Dava Açma Süreleri (Hak Düşürücü Süre - AATUHK m. 31)
AATUHK m. 31, iptal davası açma hakkının, kanunda belirtilen sürelerin geçmesiyle **hak düşürücü süre** nedeniyle sona ereceğini düzenler.
5. Dava Açma Süresinin Niteliği
Hak Düşürücü Süre: Kanunda (m. 27, 28, 29) belirtilen **iki yıllık** geriye dönük sürelerin dolmasıyla dava açma hakkı düşer. Bu süre, mahkeme tarafından **re'sen (kendiliğinden)** gözetilir ve sürenin geçmesi davanın usulden reddine yol açar.
Sürenin Başlangıcı: Süre, tasarrufun fiilen yapıldığı (örneğin tapu siciline tescil) an başlar.
V. Makale Özeti ve Uygulama Çerçevesi (AATUHK)
Bu bölüm, "6183 Sayılı Kanuna Göre Tasarrufun İptali Davaları" makalesinin kritik bulgularını ve Yargıtay kararlarıyla somutlaşan hukuki çerçeveyi özetlemektedir.
6. Tasarrufun İptali Davalarının Temel Karakteristiği
Amacı: Kamu borçlusu mal kaçırarak malvarlığını görünüşte azalttığında, idarenin alacağını tahsil etmesi için bu işlemleri hükümsüz kılmasına hizmet eder.
İdari Yetki: İdare, kanunda yer alan şartların oluştuğunu tespit ettiğinde doğrudan iptal kararı veremez, hükümsüz kılınmayı **tasarrufun iptali davası** açarak mahkemeden talep eder.
7. Yargı Kararlarından Örnekler (Uygulama)
a. Davanın Mahiyeti (Nispi Dava):
- İptal davası, alacaklıya alacağını tahsil olanağını sağlayan, **nisbi nitelikte yasadan doğan** bir davadır; tasarrufa konu malların ayn ile ilgili değildir. (Yargıtay 17. HD, E. 2011/5563 K. 2011/7537)
b. Dava Konusunun Kapsamı:
- Kanun, iptale tabi bütün tasarrufları sınırlı olarak saymamıştır. Hangi tasarrufların iptale tabi olduğu hususu, ispatlanan olgular ışığında **hakimin takdirine** bırakılmıştır. (Yargıtay 17. HD, E. 2011/11438 K. 2012/4501)
c. Akrabalık ve Bedel İncelemesi (m. 28/1-2):
- Mahkemece, m. 28 uyarınca özellikle **akrabalık derecesi** ve borçlunun ivaz olarak **pek aşağı bir fiyat** kabul edip etmediği, yani ivazlar arasındaki fark incelenmelidir. (Yargıtay 17. HD, E. 2016/134 K. 2018/5650)
VI. Anayasa Mahkemesi Kararı: M. 28/1'in İptali (AATUHK)
22.06.2023 tarihli AYM kararı, AATUHK m. 28/1'deki kesin karineye dayanan uygulamada köklü bir değişiklik getirecektir.
8. İptal Edilen Hüküm ve Yürürlük
İptal Edilen Hüküm: AATUHK m. 28/1'de yer alan, belirli derecedeki kan ve sıhri hısımlar ile eşler arasındaki ivazlı tasarrufların **kesin olarak bağışlama sayılması** kuralı.
Yürürlük Tarihi: İptal kararı, yasama organının yeni düzenleme yapması için **16 Haziran 2024** tarihinde yürürlüğe girecektir.
VII. İİK İstihkak Prosedürleri: M. 97 ve M. 99 Karşılaştırması
Bu bölüm, İcra ve İflas Kanunu (İİK) kapsamındaki istihkak davalarının temelini oluşturan m. 97 (Borçlu Elinde Haciz) ve m. 99 (Üçüncü Kişi Elinde Haciz) hükümlerinin detaylı analizini sunar.
10. İstihkak İddiasının Hukuki Mahiyeti
Tanım: Haczedilen malın borçluya değil, üçüncü bir kişiye (mülkiyet veya ayni hak sahibi olarak) ait olduğunun icra dairesine bildirilmesidir.
- İddia Süresi: Haciz anında tutanağa geçirilir ya da haczin öğrenildiği tarihten itibaren **7 gün** içinde dilekçe ile yapılır.
- Temsil Yetkisi: İddianın geçerli olması için temsile yetkili kişilerce yapılması şarttır. (Yargıtay 8. HD, E. 2018/12898)
11. İİK m. 97 (Borçlu Elinde Haciz) Prosedürü
Malın borçlunun veya borçlu ile birlikte üçüncü kişinin elinde haczedilmesi halinde uygulanır.
- Karine: Malın borçluya ait olduğu kabul edilir (**Alacaklı Lehine Karine**).
- **Prosedür:** İcra müdürünün iddiayı bildirmesi üzerine Alacaklı/Borçlu 3 gün içinde itiraz eder. İtiraz varsa dosya İcra Mahkemesine gönderilir.
- **Mahkeme Kararı:** İcra Mahkemesi takibin devamına veya teminatla ertelenmesine karar verir (kesin karardır).
- **Dava Külfeti:** İstihkak davasını **Üçüncü Kişi**, Alacaklıya karşı açar (7 gün içinde).
- **İspat Yükü:** Davacı **Üçüncü Kişidedir**. Malı ne suretle iktisap ettiğini ve borçlunun elinde bulunma sebebini ispatlamalıdır.
12. İİK m. 99 (Üçüncü Kişi Elinde Haciz) Prosedürü
Malın sadece üçüncü kişinin elinde (hakimiyet alanında) haczedilmesi halinde uygulanır.
- **Karine:** Malın üçüncü kişiye ait olduğu kabul edilir (**Üçüncü Kişi Lehine Karine**).
- **Prosedür:** İcra müdürü/memuru doğrudan **Alacaklıya** 7 günlük dava açma süresi verir. İcra takibi kendiliğinden durur (ek bir mahkeme kararı gerekmez).
- **Dava Külfeti:** İstihkak davasını **Alacaklı**, Üçüncü Kişiye karşı açar (7 gün içinde açılmazsa haciz kalkar).
- **İspat Yükü:** Davacı **Alacaklıdadır**. Haczedilen malın aslında borçluya ait olduğunu ispatlamalıdır.
- **Uygulama Notu:** Haciz mahallinde borçluya ait evrak bulunsa bile, icra müdürünün İİK m. 97'yi uygulaması şikâyet konusu yapılabilir.
13. M. 97 ve M. 99 Hükümlerinin Önemli Farklılıkları (Özet Tablo)
| Kriter | İİK m. 97 (Borçlu Elinde) | İİK m. 99 (3. Kişi Elinde) |
|---|---|---|
| Mülkiyet Karinesi (Lehine) | Alacaklı | Üçüncü Kişi |
| Dava Açma Külfeti | Üçüncü Kişi (Alacaklıya Karşı) | Alacaklı (Üçüncü Kişiye Karşı) |
| İspat Yükü | Davacı Üçüncü Kişidedir | Davacı Alacaklıdadır |
| Takip Durumu | İcra Mahkemesi Kararı Gereklidir (Erteleme/Devam) | İstihkak iddiasıyla **Kendiliğinden Durur** |
| Tazminat Hükmü | Kanunda açıkça düzenlenmiştir (%15'ten az olmamak üzere) | Kanunda açıkça düzenlenmemiştir (Yargıtay uygulaması tazminatı kabul eder) |